0%
Το «Transition To 8: European societies in flux» (TT8) είναι ένα καινοτόμο έργο που συνδυάζει τις κοινωνικές επιστήμες, την τεχνολογία και τη σύγχρονη τέχνη, με στόχο την ευαισθητοποίηση γύρω από τον αντίκτυπο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στις ευρωπαϊκές κοινότητες. Μέσα από συμμετοχικές δραστηριότητες, όπως το bodystorming και το κοινωνιόδραμα, καταγράφονται οι βιομετρικές και συναισθηματικές αντιδράσεις των κοινοτήτων, προκειμένου να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο ανταποκρίνονται σε κοινωνικά ζητήματα όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση.
Τα δεδομένα που συλλέγονται αναλύονται από επιστήμονες της πληροφορικής και των κοινωνικών επιστημών· στη συνέχεια ενσωματώνονται σε ψηφιακά moodboards με τη μορφή: ακατέργαστων δεδομένων, οπτικού υλικού, κειμένου, γραφημάτων, ηχητικών αποδόσεων (sonifications) και οπτικοποιήσεων. Τα ψηφιακά αυτά moodboards θα παραδοθούν σε καλλιτέχνες, οι οποίοι θα τα αξιοποιήσουν για να δημιουργήσουν πρωτότυπα έργα τέχνης.
Με την υποστήριξη του προγράμματος Δημιουργική Ευρώπη, το έργο θα διαρκέσει έως τον Οκτώβριο του 2026, υλοποιούμενο σε πόλεις όπως η Ελευσίνα (Mentor / Ελλάδα), η Ρεν (Electroni[k] / Γαλλία), η Λιουμπλιάνα (MoTA / Σλοβενία), με εκθέσεις και παραστάσεις σε όλες τις τοποθεσίες καθώς και σε σημαντικά φεστιβάλ όπως το SONICA στη Σλοβενία και το Maintenant στη Γαλλία, ενώ η τελική παρουσίαση θα πραγματοποιηθεί στο Ερεβάν (TAI / Αρμενία).
Το κοινωνιόδραμα αποτελεί ταυτόχρονα μια μεθοδολογία και μια φιλοσοφία, που γεννήθηκε από το πρωτοποριακό έργο του ψυχιάτρου J. L. Moreno στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Μορένο, με σπουδές στην ιατρική, τη φιλοσοφία και τα μαθηματικά, απέρριψε την προσέγγιση του Φρόιντ, η οποία επικεντρωνόταν στο μεμονωμένο άτομο μέσα στο θεραπευτικό δωμάτιο. Αντίθετα, τοποθέτησε τον άνθρωπο μέσα της κοινωνίας ως οργανικό μέρος ενός ευρύτερου συνόλου. Για εκείνον, το ίδιο το σύνολο προσέφερε τις μεγαλύτερες δυνατότητες για ανάπτυξη, θεραπεία και μετασχηματισμό.
Ενώ το ψυχόδραμα, επίσης επινόηση του Μορένο, εστιάζει στο άτομο μέσα στο πλαίσιο της ομάδας, το κοινωνιόδραμα αναδεικνύει την ίδια την ομάδα ως “πρωταγωνιστή”. Είναι το συλλογικό σώμα που μιλά, δρα και στοχάζεται. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, οι συμμετέχοντες εξερευνούν όχι μόνο τις δικές τους οπτικές, αλλά και τα πλέγματα σχέσεων, ρόλων και κοινωνικών συστημάτων που διαμορφώνουν τη συλλογική ζωή.
Το κοινωνιόδραμα είναι μια ομαδική βιωματική διαδικασία που επιτρέπει στους συμμετέχοντες να ενσαρκώνουν ρόλους, να δοκιμάζουν νέες συμπεριφορές και να εξετάζουν κοινωνικές αλληλεπιδράσεις πέρα από την επιφάνεια της καθημερινότητας. Αντιμετωπίζει ζητήματα όπως προκαταλήψεις, στίγμα, κοινωνική δικαιοσύνη, διακοινοτικές συγκρούσεις, τραύμα και ταυτότητα. Στον πυρήνα του καλλιεργεί τόσο τον αυθορμητισμό (spontaneity) όσο και τη δημιουργικότητα, δύο έννοιες που ο Μορένο θεώρησε θεμελιώδεις για την ατομική και συλλογική ευημερία.
Η μεθοδολογία αυτή δίνει προσοχή όχι μόνο στον προφορικό λόγο αλλά και σε όλο το φάσμα της μη λεκτικής επικοινωνίας: εκφράσεις του προσώπου, χειρονομίες, στάσεις σώματος, κίνηση, τόνος φωνής, ακόμα και σιωπή. Μέσα από παιχνίδια ρόλων στο πλαίσιο «τόπος – δράση – κίνητρο», οι συμμετέχοντες πειραματίζονται με διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης. Στόχος δεν είναι η οριστική επίλυση συγκρούσεων αλλά η απελευθέρωση υγιών στοιχείων μέσα στην ομάδα, η καλλιέργεια μεγαλύτερης επίγνωσης, ενσυναίσθησης και ικανότητας για αλλαγή των μελών που συμμετέχουν.
Μια τυπική συνεδρία κοινωνιοδράματος αναπτύσσεται σε στάδια: την προθέρμανση, όπου οι συμμετέχοντες καθορίζουν συλλογικά το θέμα, την ανάθεση ρόλων, την ανάπτυξη χαρακτήρων και, τέλος, την αναστοχαστική συζήτηση. Σε αυτή την τελική φάση, οι συμμετέχοντες αναλύουν όσα προέκυψαν στη δραματοποίηση, ανακαλύπτουν απρόσμενες συνδέσεις και διατυπώνουν πιθανές οπτικές ή λύσεις.
Η Ελευσίνα κουβαλά εδώ και δεκαετίες το βάρος του βιομηχανικού της παρελθόντος. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η βαριά βιομηχανία, τα διυλιστήρια πετρελαίου, οι τσιμεντοβιομηχανίες και τα ναυπηγεία μετάλλαξαν την πόλη, προσφέροντας εργασία και τοπική οικονομική ανάπτυξη, αλλά άφησαν πίσω τους βαθιές πληγές στο περιβάλλον και στη συλλογική μνήμη. Παρά τη βελτίωση των τελευταίων ετών στην ποιότητα του αέρα και του νερού, η ρύπανση του αέρα εξακολουθεί να σκιάζει την καθημερινότητα των κατοίκων της. Η φλόγα των διυλιστηρίων ΕΛΠΕ, που δεν σβήνει ποτέ, και οι όγκοι των εγκαταστάσεων στον Ασπρόπυργο λειτουργούν ως μόνιμες υπενθυμίσεις της εύθραυστης ισορροπίας ανάμεσα στην παραγωγή και την ανθρώπινη ευημερία. Η μυρωδιά της βιομηχανοποίησης που συχνά απλώνεται στην πόλη επηρεάζει τόσο το σώμα όσο και την ποιότητα ζωής των κατοίκων, καλλιεργώντας αισθήματα ανασφάλειας, κόπωσης και παραίτησης.
Η βιομηχανική κληρονομιά της πόλης δεν είναι μόνο περιβαλλοντικό ζήτημα, αλλά ταυτόχρονα είναι και βαθιά κοινωνικό και πολιτιστικό. Διαμορφώνει τον τρόπο που οι κάτοικοι αντιλαμβάνονται την πόλη, τις σχέσεις τους, την αίσθηση του ανήκειν. Επηρεάζει τις οικογενειακές ιστορίες, τις καθημερινές πρακτικές και το συμβολικό τοπίο της Ελευσίνας, όπου η αρχαία κληρονομιά συνυπάρχει με τα βιομηχανικά κελύφη. Παράλληλα, η κοινότητα συνεχίζει να διεκδικεί να τεθούν όρια στη βιομηχανική δραστηριότητα, επιδιώκει την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την επανάκτηση του δημόσιου χώρου, ειδικά του παραλιακού μετώπου, ως δικαίωμα και όχι ως προνόμιο.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το καλλιτεχνικό έργο Transition to 8 επέλεξε το κοινωνιόδραμα ως μέθοδο συλλογικού στοχασμού και διαλόγου. Το κοινωνιόδραμα δημιουργεί ένα πλαίσιο όπου οι πολίτες μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτές τις πραγματικότητες μαζί, όχι μόνο μέσω ορθολογικής συζήτησης αλλά και μέσω δημιουργικής ενσάρκωσης ρόλων, που φέρνει στην επιφάνεια κρυμμένες εντάσεις, στάσεις και πεποιθήσεις, ανείπωτες εμπειρίες. Ενσαρκώνοντας ρόλους· γείτονες, μυθικά πρόσωπα, πολιτικούς, θλιμμένους συγγενείς ή ακόμη και μη ανθρώπινες οντότητες όπως η θάλασσα ή χαμένα μνημεία, οι συμμετέχοντες εξερευνούν και παρουσιάζουν οπτικές διαφορετικές από τις δικές τους.
Κατά τη συνεδρία του κοινωνιοδράματος, αναδύονται εμπειρίες ως νήματα που υφαίνουν την πραγματικότητα της κοινότητας. Η διαδικασία αποκαλύπτει κρυμμένα μοτίβα αλληλεπίδρασης, φωτίζει το συναισθηματικό βάρος της ζωής υπό τη συνεχή περιβαλλοντική ρύπανση και προσφέρει νέους τρόπους αναστοχασμού συλλογικών μελλοντικών δυνατοτήτων και πιθανοτήτων. Στην Ελευσίνα, το κοινωνιόδραμα δεν είναι απλώς μια θεραπευτική ή καλλιτεχνική άσκηση· είναι μια δημοκρατική πρακτική συμμετοχής, που επιτρέπει στους πολίτες να δουν τους εαυτούς τους όχι μόνο ως άτομα που πλήττονται από τη ρύπανση, αλλά και ως μέρος ενός συλλογικού σώματος ικανού να ανταποκριθεί, να αντισταθεί και να επαναπροσδιορίσει την πραγματικότητά του.
Στο πλαίσιο του Transition to 8, το κοινωνιόδραμα λειτούργησε ως ουσιαστικό εργαλείο συμμετοχής και συλλογικής έκφρασης. Τη Δευτέρα 7 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε στην Ελευσίνα μια συνεδρία, όπου η δημόσια συμμετοχή υπήρξε εντυπωσιακή και βαθιά συγκινητική. Η συνάντηση αποτέλεσε έναν ασφαλή χώρο όπου οι κάτοικοι μπόρεσαν να διαπραγματευτούν και να αναστοχαστούν σχετικά με τις πολλαπλές διαστάσεις της ταυτότητας, της σωματικότητας και της καθημερινότητας σε μια πόλη που διαρκώς ορίζεται από την πραγματικότητα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Μέσα από συζητήσεις, βιωματικές δραστηριότητες και παιχνίδια ρόλων, οι συμμετέχοντες έδωσαν φωνή στις ανησυχίες τους και μοιράστηκαν το συναισθηματικό βάρος της ζωής στην Ελευσίνα. Η φράση «Βαρύ τοπίο, βαρύ κλίμα είναι πάνω από την πόλη αυτή» αποτύπωσε την ασφυκτική παρουσία της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, ενώ η διατύπωση «Με στεναχώρησε γιατι συνειδητοποίησα πού ζούμε και πώς σκέφτονται για μας» ανέδειξε τον αποκλεισμό της κοινότητας. Αυτές οι λέξεις έγιναν συμβολικά στηρίγματα της συλλογικής εμπειρίας, εκφράζοντας συναισθήματα που συχνά βιώνονται αλλά σπάνια διατυπώνονται δημόσια.
Το κοινωνιόδραμα, σε αυτό το πλαίσιο, ενεργοποίησε τη συλλογική συνείδηση και δημιούργησε χώρο ώστε διαφορετικές ταυτότητες να εκφραστούν ισότιμα. Ενσαρκώνοντας ρόλους και αναπαριστώντας καταστάσεις, οι συμμετέχοντες μπόρεσαν να επεξεργαστούν ταυτόχρονα προσωπικές και κοινοτικές εμπειρίες. Οι σωματικές και συναισθηματικές αντιδράσεις τους καταγράφηκαν τόσο ποιοτικά όσο και βιομετρικά. Αυτά τα δεδομένα θα αποτελέσουν στη συνέχεια υλικό για σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, μετατρέποντας τη βιωμένη εμπειρία σε νέες πολιτιστικές μορφές.
Αυτό που έκανε τις συνεδρίες κοινωνιοδράματος του Transition to 8 επιτυχημένες ήταν η ένταξη επιστημονικής παρατήρησης στην ίδια διαδικασία με την καλλιτεχνική δημιουργία. Παράλληλα με τις συζητήσεις και τις δραματοποιήσεις, οι ερευνητές κατέγραψαν με προσοχή τις σωματικές αντιδράσεις των συμμετεχόντων – όπως θερμοκρασία σώματος, γαλβανική απόκριση δέρματος και καρδιακό ρυθμό – πάντα με τη συγκατάθεσή τους. Αυτά τα φυσιολογικά δεδομένα, σε συνδυασμό με το συναισθηματικό και λεκτικό υλικό των συνεδριών, θα μετατραπούν σε πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες.
Αυτή η διπλή προσέγγιση, η σύνδεση μιας ομαδικής βιωματικής μεθοδολογίας με μια δεδομενο-κεντρική καλλιτεχνική παραγωγή, δείχνει πώς το Transition to 8 δημιουργεί διάλογο ανάμεσα στην επιστήμη, την τέχνη και την κοινότητα. Είναι ένα πείραμα για το πώς η κοινή ευαλωτότητα και η συλλογική φαντασία μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλεία για την σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία.
Τα αρχικά αποτελέσματα των συνεδριών κοινωνιοδράματος ήταν ενθαρρυντικά, και σε πολλές περιπτώσεις ξεπέρασαν τις προσδοκίες. Οι συμμετέχοντες ανέφεραν την έκπληξή τους βλέποντας συμπολίτες τους σε ένα τόσο βαθιά συμμετοχικό πλαίσιο. Άνθρωποι που ζούσαν δίπλα-δίπλα για χρόνια ανακάλυψαν ξαφνικά νέες διαστάσεις ο ένας στη ζωή του άλλου, ενσαρκώνοντας άγνωστους ρόλους και εκφράζοντας σκέψεις που συχνά μένουν κρυμμένες. Για κάποιους, οι συνεδρίες αποτέλεσαν έναν αναγκαίο χώρο έκφρασης μακροχρόνιων απογοητεύσεων γύρω από τη ρύπανση, την απώλεια και την αμέλεια. Για άλλους, έφεραν ανακούφιση και αναγνώριση· την παρηγοριά ότι οι εμπειρίες τους δεν ήταν μεμονωμένες αλλά κοινές.
Πάνω από όλα, η διαδικασία γέννησε προσμονή και περιέργεια για το επόμενο βήμα: τη μετατροπή των φωνών, των συναισθημάτων και των σωματικών αντιδράσεων σε καλλιτεχνικά παράγωγα. Αυτή η προοπτική έδωσε στους συμμετέχοντες την αίσθηση συνέχειας, ότι τα λόγια και τα συναισθήματά τους δεν θα χαθούν μετά τη συνεδρία αλλά θα συνεχίσουν να διαγράφουν μια πορεία, διαμορφώνοντας το πολιτιστικό αποτύπωμα του έργου και τροφοδοτώντας εκ νέου την κοινή ζωή της πόλης.
Για τους συντονιστές, οι συνεδρίες επιβεβαίωσαν τη δύναμη του κοινωνιοδράματος να καλλιεργεί κοινωνική συνείδηση, συμμετοχή και δημοκρατικό διάλογο. Αντιμετωπίζοντας την ομάδα ως ζωντανό οργανισμό και όχι ως άθροισμα ατόμων, το κοινωνιόδραμα ενίσχυσε την αίσθηση ότι η κοινότητα της Ελευσίνας είναι δεμένη από κοινές ανησυχίες και ελπίδες. Φώτισε τα αόρατα νήματα που συνδέουν τις προσωπικές ιστορίες με ευρύτερα κοινωνικά ζητήματα, δείχνοντας ότι ακόμη και τα πιο ιδιωτικά συναισθήματα αποτελούν μέρος ενός μεγαλύτερου κοινωνικού ιστού.
Καθώς το “Transition To 8: European societies in flux” προχωρά, η ένωση του κοινωνιοδράματος με τη βιομετρική έρευνα και την καλλιτεχνική δημιουργία θα συνεχίσει να διευρύνει τους ορίζοντες του τι μπορούν να πετύχουν τα καλλιτεχνικά έργα. Στην Ελευσίνα, μια πόλη όπου το παρελθόν και το παρόν, ο μύθος και η βιομηχανία, η κοινότητα και το περιβάλλον συνυφαίνονται με περίπλοκους τρόπους, το κοινωνιόδραμα έχει προσφέρει μια νέα γλώσσα διαλόγου από την κοινότητα για την κοινότητα: μια γλώσσα μέσω της οποίας η ίδια η κοινότητα γίνεται τόσο πρωταγωνίστρια όσο και δημιουργός.
Το “Transition to 8: European societies in flux” είναι ένα έργο του προγράμματος Δημιουργική Ευρώπη, που υλοποιείται από τη MENTOR, το Museum of Transitory Arts (Σλοβενία), την Electroni[k] (Γαλλία) και το Today Art Initiative (Αρμενία), και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση.