Τι σχέση μπορεί να έχει ένα μεταλλικό δοχείο χρωμάτων της δεκαετίας του ’30 με έναν σύγχρονο σαρωτή τρισδιάστατης αποτύπωσης; 

Μέσα από την αξιοποίηση σύγχρονης τεχνολογίας τρισδιάστατης αποτύπωσης, καταγράφονται με ακρίβεια η μορφή, οι διαστάσεις και η υφή ενός αντικειμένου, δημιουργώντας ένα αρχείο που μπορεί να συμβάλει στη διάσωση, την τεκμηρίωση και την ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς. Έτσι, ένα βιομηχανικό αντικείμενο του παρελθόντος μετατρέπεται σε φορέα μνήμης και γνώσης στο ψηφιακό περιβάλλον του σήμερα.

Στην περίπτωση της Ελευσίνας, το αντικείμενο αυτό συνδέεται με τη βιομηχανία ΙΡΙΣ, που ιδρύθηκε το 1924 και αποτέλεσε σημείο αναφοράς για την τοπική κοινωνία αλλά και την ελληνική επιχειρηματικότητα. Ένα τέτοιο βερνικοδοχείο επιλέχθηκε για να λειτουργήσει ως παράδειγμα της διαδικασίας τρισδιάστατης σάρωσης στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου HeritACT. 

Η βιομηχανία ΙΡΙΣ: καινοτομία και τοπική ανάπτυξη

Ανάμεσα στις πιο χαρακτηριστικές βιομηχανίες που σημάδεψαν την Ελευσίνα, ξεχωρίζει η ΙΡΙΣ, η πρώτη βερνικοχρωματοβιομηχανία στην Ελλάδα. Η βιομηχανία ΙΡΙΣ, ιδρύθηκε το 1924, στο πλαίσιο του λεγόμενου «Κύκλου της Ζυρίχης», με την επωνυμία «Χημικόν Εργοστάσιον Χρωμάτων και Βερνικιών ΙΡΙΣ Ε.Ε. – Μενέλαος Σακελλαρίου και Σία». Η Ελευσίνα επιλέχθηκε ως τόπος ίδρυσης της βιομηχανίας για τους ίδιους λόγους που πολλοί άλλοι επιχειρηματίες στράφηκαν τότε προς την περιοχή: καλή γεωγραφική θέση, πρόσβαση σε συγκοινωνίες, χαμηλό κόστος γης, άφθονα εργατικά χέρια και, κυρίως, διαθεσιμότητα πρώτων υλών. Η ρητίνη από τα πευκοδάση της Μαγούλας και της Μάνδρας αποτέλεσε την πρώτη ύλη για την παραγωγή χρωμάτων, βερνικιών και μελανιών.

Το εργοστάσιο κάλυπτε όλες του τις ανάγκες με εσωτερικές διεργασίες. Μόνο η ρητίνη ερχόταν απ’ έξω. Το μηχανουργείο (κουτάδικο) έφτιαχνε δικά του κουτιά για τα χρώματα, το διυλιστήριο παρήγαγε κολοφώνιο, το συνεργείο επιδιόρθωνε τις μηχανές, το χημείο έκανε τις αναλύσεις και αναζητούσε νέα προϊόντα. Η μεγαλύτερη επιτυχία του χημείου ήταν η δημιουργία πλαστικών χρωμάτων (Plastex και Durolac), τα οποία σημείωσαν μεγάλη επιτυχία στην αγορά. Υπήρχαν μηχανήματα για την επικόλληση των ετικετών και για την παραγωγή χρωμάτων σε σκόνη. Η εταιρεία διέθετε ιδιόκτητο στόλο φορτηγών αυτοκινήτων για την παράδοση των προϊόντων. 

Παρά τη ραγδαία ανάπτυξη και την τεχνολογική πρωτοπορία, η καθημερινότητα στο εργοστάσιο δεν ήταν εύκολη. Οι εργαζόμενοι έρχονταν αντιμέτωποι με σκληρές συνθήκες εργασίας και με έναν μόνιμο κίνδυνο: τη φωτιά. Οι πρώτες ύλες και τα τελικά προϊόντα της παραγωγής ήταν εξαιρετικά εύφλεκτα, γεγονός που καθιστούσε τον χώρο εργασίας επισφαλή ακόμη και κάτω από αυστηρά μέτρα ασφαλείας. Το 1965, μια μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε ολοσχερώς τη μονάδα κολοφωνίου, υπενθυμίζοντας με δραματικό τρόπο πόσο εύθραυστη ήταν η ισορροπία ανάμεσα στην παραγωγή και την καταστροφή.

Αυτό το περιστατικό, όπως και πολλές άλλες, μικρότερες εστίες αυτανάφλεξης, που σημειώνονταν συχνά τα καλοκαίρια, δείχνει ότι η βιομηχανική μνήμη της Ελευσίνας δεν περιορίζεται μόνο στα επιτεύγματα, τις καινοτομίες και την οικονομική ανάπτυξη. Είναι συνυφασμένη και με τον μόχθο των εργατών, το άγχος για την ασφάλεια, την αβεβαιότητα της καθημερινής ζωής μέσα στο εργοστάσιο. Η βιομηχανία ΙΡΙΣ υπήρξε μέρος μιας συλλογικής εμπειρίας όπου η πρόοδος και η δημιουργία συμβάδιζαν με τις δυσκολίες και τους κινδύνους, αφήνοντας μια κληρονομιά για την κοινότητα που αξίζει να διασωθεί και να αναδειχθεί.

Από το εργοστάσιο στο ψηφιακό μουσείο

Σήμερα, έναν αιώνα μετά την ίδρυση της βιομηχανίας ΙΡΙΣ, η βιομηχανική κληρονομιά της Ελευσίνας αποκτά νέα ζωή. Στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ερευνητικού έργου HeritACT, που χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Horizon Europe και βασίζεται στις αρχές του New European Bauhaus, πραγματοποιείται μια συστηματική διαδικασία τρισδιάστατης σάρωσης (3D scanning) και μοντελοποίησης (3D modeling) αντικειμένων που συνδέονται με την ιστορία και το βιομηχανικό παρελθόν της πόλης.

Ένα από τα πρώτα αντικείμενα που επιλέχθηκαν είναι ένα χαρακτηριστικό βερνικοδοχείο – χρωματοδοχείο παραγωγής της βιομηχανίας ΙΡΙΣ. Μέσα από τη διαδικασία της τρισδιάστατης αποτύπωσης, το αντικείμενο αυτό δεν αποτελεί πλέον απλώς ένα μεταλλικό κουτί· μετατρέπεται σε τεκμήριο πολιτισμικής μνήμης, διαθέσιμο σε ψηφιακή μορφή. Ένα αντικείμενο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την έρευνα, την εκπαίδευση, και την ευρύτερη πρόσβαση του κοινού στην πολιτισμική κληρονομιά της πόλης.

Στο πλαίσιο του έργου HeritACT αναπτύσσονται δύο βασικές ψηφιακές λύσεις:

- Ένα εικονικό μουσείο (VR), όπου τα σκαναρισμένα αντικείμενα εντάσσονται σε μια ψηφιακή έκθεση, ανοιχτή και προσβάσιμη σε όλους. Με τον τρόπο αυτό, ενισχύεται η εκπαίδευση, η επιστημονική τεκμηρίωση και η πολιτιστική δημοκρατία, καθώς η μνήμη καθίσταται κοινό αγαθό.

- Μια εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας (AR), που φέρνει τα αντικείμενα στο φυσικό περιβάλλον του επισκέπτη, δημιουργώντας μια διαδραστική εμπειρία όπου το παρελθόν συναντά το παρόν μέσω της τεχνολογίας.

Η τρισδιάστατη αποτύπωση και διάθεση των ψηφιοποιημένων αντικειμένων συνιστούν καινοτόμο εργαλείο διαφύλαξης, προσβασιμότητας και επανανοηματοδότησης της πολιτιστικής μνήμης. Μέσα από μια διαδικασία που σέβεται το αυθεντικό υλικό και την ιστορική και συναισθηματική του αξία για τις τοπικές κοινότητες, δημιουργούνται ακριβή ψηφιακά αντίγραφα που εντάσσονται σε νέα περιβάλλοντα χρήσης.

Η προσέγγιση αυτή ανταποκρίνεται στις νέες πολιτικές της ΕΕ για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (Κανονισμός ΕΕ 2019/880), προωθώντας τη νομιμότητα, τη διαφάνεια και την υπεύθυνη ψηφιακή διάθεση των πολιτιστικών αγαθών.

Στην καρδιά του HeritACT βρίσκεται η πεποίθηση ότι κάθε τεκμήριο, κάθε βιομηχανικό αντικείμενο, μπορεί να συμβάλει στην (ψηφιακή) ανασυγκρότηση της συλλογικής ταυτότητας μιας πόλης που φέρει έντονα τα ίχνη της εκβιομηχάνισης, των κοινωνικών μετασχηματισμών και των περιβαλλοντικών προκλήσεων. Έτσι, κάθε αντικείμενο μετατρέπεται σε γέφυρα μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, αναδεικνύοντας τη σημασία της συλλογικής μνήμης μέσα από τα εργαλεία της τεχνολογίας και τις αρχές της πολιτιστικής δημοκρατίας.

Η τεχνολογία του 3D scanning

Η διαδικασία βασίζεται στη χρήση του Creality Otter Lite, ενός φορητού σαρωτή υψηλής ακρίβειας που αξιοποιεί δομημένο φως (structured light). Μέσω προηγμένων αλγορίθμων, ο σαρωτής καταγράφει με εξαιρετική λεπτομέρεια την υφή, το σχήμα και τις διαστάσεις κάθε αντικειμένου.

Η τεχνολογία αυτή επιτρέπει την ταχεία και ακριβή σάρωση ακόμη και πολύπλοκων επιφανειών, παράγοντας νέφη σημείων υψηλής ποιότητας που μετατρέπονται σε τρισδιάστατα μοντέλα. Στη συνέχεια, τα δεδομένα αυτά μπορούν να επεξεργαστούν για τη δημιουργία καθαρών γεωμετριών και νεφών έτοιμων προς χρήση σε διαφορετικές εφαρμογές. Από τα εικονικά μουσεία και τις εφαρμογές στην εκπαίδευση, έως την επιστημονική έρευνα και την πολιτιστική διαχείριση, οι δυνατότητες είναι ανεξάντλητες:

- Εικονικά μουσεία και εκθέσεις, όπου τα αντικείμενα γίνονται προσβάσιμα σε παγκόσμιο κοινό,

- Εκπαιδευτικά προγράμματα, με τη δυνατότητα οι μαθητές και οι φοιτητές να αλληλεπιδρούν με τρισδιάστατα μοντέλα σε ψηφιακές πλατφόρμες,

- Επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση, καθώς τα ψηφιακά αντίγραφα επιτρέπουν συγκρίσεις, αναλύσεις και μελέτες χωρίς να απαιτείται άμεση επαφή με το πρωτότυπο αντικείμενο,

- Πολιτιστική διαχείριση και διατήρηση, προσφέροντας ασφαλή αρχεία για μελλοντική χρήση, καθώς και δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης σε νέες εκθέσεις ή εφαρμογές και, 

- Σε επόμενο στάδιο, τρισδιάστατη εκτύπωση (3D printing), που δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας φυσικών αντιγράφων για μουσειακά περιβάλλοντα, εκπαιδευτικά εργαστήρια ή ερευνητικές ανάγκες.

Γιατί είναι σημαντική η τρισδιάστατη μοντελοποίηση;

Η τρισδιάστατη μοντελοποίηση δεν είναι απλώς ένα μέσο αναπαράστασης του παρελθόντος. Είναι μια ολιστική μεθοδολογία διάσωσης, τεκμηρίωσης, μελέτης και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς που ανοίγει νέους δρόμους για το πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε το παρελθόν μέσα από την τεχνολογία. Είναι ένας μηχανισμός που διασφαλίζει ότι η βιομηχανική κληρονομιά δεν θα χαθεί με τη φθορά του χρόνου. Κάθε αντικείμενο που σαρώνεται και μοντελοποιείται αποκτά μια νέα διάσταση: παραμένει προσβάσιμο σε ψηφιακή μορφή, προστατευμένο και προσβάσιμο στις μελλοντικές γενιές.

Στην περίπτωση της Ελευσίνας, η διαδικασία αυτή επιτρέπει όχι μόνο τη διατήρηση της υλικής μνήμης, αλλά και την ανάδειξη της πολυπλοκότητας της βιομηχανικής ιστορίας: την τεχνολογική πρόοδο, την τοπική ανάπτυξη, αλλά και την περιβαλλοντική καταστροφή και τις ανθρώπινες ιστορίες πίσω από την Ιστορία.

Το μέλλον της κληρονομιάς είναι ψηφιακό

Η εμπειρία του HeritACT αποδεικνύει ότι η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να αποτελέσει γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον. Το εικονικό μουσείο που αναπτύσσεται θα λειτουργήσει ως μια πλατφόρμα εμπειριών. Οι επισκέπτες θα μπορούν να εξερευνήσουν εικονικές εκθέσεις και διαδραστικές εφαρμογές, καθιστώντας τη βιομηχανική μνήμη της Ελευσίνας προσβάσιμη σε ένα ευρύτερο κοινό.

Κάθε τρισδιάστατο μοντέλο δεν είναι απλώς ένα «ψηφιακό αντίγραφο». Είναι ένα εργαλείο γνώσης και τεκμηρίωσης, που μπορεί να αξιοποιηθεί από ερευνητές, πολιτιστικούς φορείς, μουσεία, εκπαιδευτικά ιδρύματα αλλά και από τις ίδιες τις τοπικές κοινότητες. Με τον τρόπο αυτό, η ψηφιακή αποτύπωση ενισχύει την προσβασιμότητα, προωθεί τη διαφύλαξη της κληρονομιάς και δημιουργεί νέες δυνατότητες επαναχρησιμοποίησης σε μουσειακά, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά περιβάλλοντα.

Η τεχνογνωσία της MENTOR in Culture στην τρισδιάστατη αποτύπωση και μοντελοποίηση αποτελεί ένα εργαλείο που μετατρέπει τη διαδικασία ψηφιοποίησης σε μέσο διατήρησης, εκπαίδευσης και καινοτομίας. Η τεχνογνωσία αυτή, σε συνδυασμό με εκτενή ιστορική και αρχειακή έρευνα, καθώς και με τη συμμετοχική δουλειά με την κοινότητα για τη συλλογή προφορικών μαρτυριών, «ντύνει» το τρισδιάστατο αντικείμενο με τα απαραίτητα μεταδεδομένα, προσδίδοντας του βάθος, αφήγηση και τεκμηρίωση. Πρόκειται για μια κατεύθυνση που ανοίγει τον δρόμο για βιώσιμες λύσεις, υπηρεσίες και εφαρμογές, δείχνοντας πώς η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να προστατευθεί, να μελετηθεί και να αναδειχθεί μη παρεμβατικά, με τα εργαλεία του σήμερα.

Η εμπειρία που αποκτάται στην Ελευσίνα λειτουργεί ως παράδειγμα για το πώς η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να υπηρετήσει την πολιτιστική διαχείριση, και, ταυτόχρονα, αναδεικνύει τη δυναμική τέτοιων πρακτικών να βρουν εφαρμογή και σε άλλες πόλεις, μουσεία και οργανισμούς που επιθυμούν να επενδύσουν σε ένα ψηφιακό μέλλον για την κληρονομιά τους.

📎 Περισσότερες πληροφορίες και πρόσβαση στα ψηφιακά εργαλεία του έργου: www.heritact.eu