Βιομηχανικοί Μύθοι, Αστικοί Ρυθμοί

Τον Φεβρουάριο 2025, η MENTOR in Culture συνεργάστηκε με την Ακαδημία Χορογραφίας U(R)TOPIAS για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός σεμιναριακού κύκλου στην Ελευσίνα· μια πόλη όπου ο μύθος, η μνήμη και η πολιτιστική κληρονομιά συνυπάρχουν σε πολλαπλά στρωματογραφικά επίπεδα. H ομάδα του προγράμματος προσκάλεσε χορογράφους και σπουδαστές χορού σε μια εις βάθος εξερεύνηση της Ελευσίνας όχι ως σκηνικό, αλλά ως ζων, πολυφωνικό περιβάλλον: ένα αστικό παλίμψηστο ιερών τοπογραφιών, βιομηχανικής ιστορίας και σύγχρονων κοινωνικών δυναμικών.

Ο επιτόπιος κύκλος εργαστηρίων υλοποιήθηκε από τον Πάνο Γκιόκα, ιδρυτή και CEO της MENTOR, πολιτιστικό διαχειριστή γεννημένο στην Ελευσίνα — τον τόπο που η MENTOR αποκαλεί επίσης σπίτι της. Αντλώντας από τη βαθιά προσωπική και επαγγελματική του σχέση με την πόλη, επιμελήθηκε μια ενσώματη μεθοδολογία που ενέπλεξε χορογράφους και χορευτές στην επανενεργοποίηση της πολυεπίπεδης πολιτιστικής και βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελευσίνας.

Στον πυρήνα του, το πρόγραμμα λειτούργησε ως εργαστήριο έρευνας της πολιτιστικής και βιομηχανικής κληρονομιάς μέσω της κίνησης, συνδυάζοντας θεματικούς περιπάτους και bodystorming για να εξερευνήσει την Ελευσίνα ως ζων(τανό) αρχείο. Οι συμμετέχοντες διέσχισαν τις αρχαιολογικές, βιομηχανικές και εργατικές κληρονομιές της πόλης όχι μόνο διανοητικά, αλλά μέσω αισθητηριακής, χωρικής και ενσώματης εμπειρίας — μεταμορφώνοντας αστικούς χώρους σε πεδία δημιουργικής διερεύνησης, κοινοτικής αντανακλαστικότητας και συμπεριληπτικής πολιτιστικής μάθησης.

Θεματικοί Περίπατοι
Οι θεματικοί περίπατοι είναι επιμελημένες διαδρομές σε αστικά ή πολιτιστικά τοπία, σχεδιασμένες ώστε να αναδείξουν τα στρώματα ιστορίας, μνήμης και νοηματοδότησης που είναι ενσωματωμένα στον χώρο. Συνδυάζουν τη χωρική μετακίνηση με τη στοχαστική αφήγηση, ενθαρρύνοντας τους συμμετέχοντες να προσεγγίσουν το περιβάλλον με κριτική και συναισθηματική ματιά. Συχνά καθοδηγούνται από καλλιτέχνες, ερευνητές ή πολιτιστικούς φορείς, και αξιοποιούν αφηγήσεις, ιστορικό πλαίσιο και αισθητηριακά ερεθίσματα για να μετατρέψουν το περπάτημα σε μέσο μάθησης, ανακάλυψης και ενσώματης ερμηνείας της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Bodystorming
Το bodystorming είναι μια μεθοδολογία βασισμένη στην κίνηση και τον αυτοσχεδιασμό, που χρησιμοποιεί το σώμα ως εργαλείο για τη δημιουργία ιδεών, την επίλυση προβλημάτων και την απόκριση σε χωρικά ή εννοιολογικά ερεθίσματα. Προερχόμενο από τη διασταύρωση της τέχνης της performance, του σχεδιασμού και της ενσώματης γνώσης, αντικαθιστά τον λεκτικό καταιγισμό ιδεών με σωματική διερεύνηση. Στο πλαίσιο της πολιτιστικής κληρονομιάς, επιτρέπει στους συμμετέχοντες να ερμηνεύσουν και να ενεργοποιήσουν τον χώρο μέσω της κίνησης, της στάσης, του ρυθμού και της αισθητηριακής προσοχής — μετατρέποντας το σώμα σε αισθητήρα και αρχείο. Υποστηρίζει συμμετοχικές, βιωματικές και συμπεριληπτικές μορφές μάθησης και συνδημιουργίας.

Καινοτομία Μεθοδολογίας: Bodystorming και Προφορική Μαρτυρία

Το πρόγραμμα υιοθέτησε το bodystorming ως βασική τεχνική. Μια αυτοσχεδιαστική, κινησιολογική πρακτική που επιτρέπει την αντιμετώπιση ερευνητικών ερωτημάτων μέσω ενσώματης διερεύνησης του χώρου. Η κίνηση χρησιμοποιήθηκε όχι μόνο για την ερμηνεία του χώρου, αλλά και για την ανάδυση ερωτημάτων γύρω από τις έννοιες της ρήξης, της συνέχειας και του μετασχηματισμού. Η μέθοδος αυτή συνδυάστηκε με την αξιοποίηση προφορικών μαρτυριών, χρησιμοποιώντας τοπικές αφηγήσεις ως “δυναμικά” αρχεία που ανέδειξαν τη βιωμένη εμπειρία και τη συλλογική γνώση. 

Οι συμμετέχοντες κινήθηκαν ανάμεσα στην ιστορική τεκμηρίωση και τη φαντασία, συνδυάζοντας επιτόπια χορογραφία με λογοτεχνικά και ιστορικά αποσπάσματα. Αυτά τα αφηγηματικά εργαλεία υποστήριξαν την πολυαισθητηριακή εμπλοκή, επιτρέποντας προσωπικές, πολιτικές και καλλιτεχνικές ερμηνείες του αστικού τοπίου.

Προς ένα νέο Μοντέλο Συμμετοχικής Ενεργοποίησης Κληρονομιάς

Ο σεμιναριακός κύκλος δομήθηκε σε τέσσερις θεματικούς άξονες: αρχαιολογική συνέχεια, βιομηχανική μνήμη, κοινωνικοχωρική ταυτότητα και κοινοτική κληρονομιά. Η MENTOR ηγήθηκε της έρευνας, του σχεδιασμού και της υλοποίησης του προγράμματος, ενσωματώνοντας αρχές της αστικής ανθρωπολογίας, της θεωρίας πολιτιστικής κληρονομιάς και της μη τυπικής εκπαίδευσης. Αυτοί οι άξονες διαμόρφωσαν μια μαθησιακή διαδρομή όπου η κίνηση έγινε εργαλείο ερμηνείας και το σώμα λειτούργησε ως αισθητήρας και αρχείο — ικανό να μεταφράσει τη συλλογική σε βιωμένη ενσώματη μνήμη.

Στο πλαίσιο αυτό, οι συμμετέχοντες επισκέφθηκαν τον Λαογραφικό Σύλλογο «Αδράχτι», το Εργατικό Κέντρο Ελευσίνας, καθώς και τον Σύλλογο Μικρασιατών Ελευσίνας, όπου συνομίλησαν με κατοίκους και εργαζόμενους, μοιράστηκαν προσωπικές αφηγήσεις, αναμνήσεις και ιστορίες από την καθημερινότητα και τη βιομηχανική ταυτότητα της πόλης, εμπλουτίζοντας τη βιωματική και ενσώματη κατανόηση του τόπου. Η συνάντηση με την κυρία Νoδάρα, υπεύθυνη της πρωτοβουλίας «Γωνιά της Παλιάς Ελευσίνας» — μιας ψηφιακής κοινότητας στο Facebook που ασχολείται με τη συγκέντρωση και τεκμηρίωση υλικού από την Ελευσίνα και την ευρύτερη περιοχή του Θριασίου Πεδίου — πραγματοποιήθηκε επίσης στον χώρο του Συλλόγου «Αδράχτι». Οι αφηγήσεις και τα τεκμήρια που παρουσιάστηκαν εμπλούτισαν την έρευνα με νέες όψεις της τοπικής μνήμης, ενισχύοντας τη βιωματική σύνδεση των συμμετεχόντων με την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής.

Κάθε θεματικός περίπατος σχεδιάστηκε για να προκαλεί αναστοχασμό και διάλογο: το περπάτημα έγινε πράξη ακρόασης, χαρτογράφησης και αφήγησης. Οι συμμετέχοντες περιηγήθηκαν σε κύρια ιστορικά και συμβολικά φορτισμένα σημεία, όπως το Παλαιό Ελαιουργείο, τα Ρετσινάδικα και το εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο χρωμάτων IRIS. Αυτά τα περιβάλλοντα μετατράπηκαν σε πεδία επιτελεστικής διερεύνησης, όπου η σωματικότητα των χορευτών συνάντησε τις συναισθηματικές και ιστορικές υφές της πόλης. Οι συνεδρίες bodystorming - βιωματικές, αυτοσχεδιαστικές κινησιολογικές εξερευνήσεις - πραγματοποιήθηκαν στον χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου, ενεργοποιώντας τη σύνθετη βιομηχανική του μνήμη μέσω ενσώματης αναστοχαστικής πρακτικής και συλλογικής παρουσίας.

Σε Σύμπλευση με τις Προτεραιότητες της ΕΕ: Από τις Αρχές του NEB στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) 

Η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε ευθυγραμμίζεται άμεσα με τις βασικές αρχές του Νέου Ευρωπαϊκού Μπάουχαους (NEB): αειφορία, αισθητική και συμπερίληψη. Μέσω της ενεργοποίησης αστικών και βιομηχανικών χώρων κληρονομιάς με ενσώματες πρακτικές, ενθαρρύνει νέες μορφές αισθητηριακής μάθησης και συμμετοχικής ερμηνείας που προάγουν τόσο την οικολογική συνείδηση όσο και την πολιτιστική καινοτομία. Το πρόγραμμα αξιοποιεί την αισθητική εμπειρία ως εργαλείο συλλογικής νοηματοδότησης, μετατρέποντας παραμελημένα ή υποχρησιμοποιούμενα αστικά περιβάλλοντα σε χώρους διαλόγου και επαναπροσδιορισμού. Ο παιδαγωγικός του σχεδιασμός ενισχύει τη συλλογικότητα μέσα από συμπράξεις με τοπικές κοινότητες, καλλιτέχνες και συλλογικότητες, προάγοντας την κοινωνική συνοχή και τον ρόλο του πολιτισμού σε δίκαιες και βιώσιμες αστικές μεταβάσεις. Η μεθοδολογία της Ενσώματης Ενεργοποίησης Κληρονομιάς συμβάλλει στο όραμα του NEB να καταστήσει την πράσινη μετάβαση της Ευρώπης μια πολιτιστικά συμπεριληπτική και συναισθηματικά ουσιαστική εμπειρία.

Το πρόγραμμα υποστηρίζει την Ατζέντα του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη 2030 μέσα από πολλαπλούς Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Προωθεί τον ΣΒΑ 11 (Βιώσιμες Πόλεις και Κοινότητες) με την αναζωογόνηση αστικών χώρων μέσω συμμετοχικής πολιτιστικής δράσης και την επανεφεύρεση του δημόσιου χώρου ως τόπου συλλογικής μνήμης και δημιουργικής ενεργοποίησης. Μέσα από την έμφαση στην ποιοτική εκπαίδευση και τη μη τυπική μάθηση, ενισχύει τον ΣΒΑ 4 (Ποιοτική Εκπαίδευση) προωθώντας τη δια βίου μάθηση και παιδαγωγικές που βασίζονται στην καλλιτεχνική έρευνα. Ο διαγενεακός και κοινοτικά καθοδηγούμενος χαρακτήρας του έργου προωθεί τον ΣΒΑ 10 (Μείωση Ανισοτήτων και Κοινωνική Δικαιοσύνη), ενδυναμώνοντας τις τοπικές φωνές και εμπλέκοντας περιθωριοποιημένες κοινωνικά και γεωγραφικά ομάδες. Επιπλέον, η ισχυρή περιβαλλοντική του διάσταση, ιδίως σε πρώην βιομηχανικά τοπόσημα, συμβάλλει στον ΣΒΑ 13 (Δράση για το Κλίμα), αναδεικνύοντας τις οικολογικές αφηγήσεις των αστικών χώρων και ενθαρρύνοντας βιώσιμες πολιτιστικές πρακτικές.

Αποτελέσματα και Παρακαταθήκη

Τα αποτελέσματα του προγράμματος υπερέβησαν τη σκηνική δημιουργία. Παράγοντας πρωτότυπο χορογραφικό υλικό, οι συμμετέχοντες ανέπτυξαν δεξιότητες στην κριτική ερμηνεία του χώρου, στη συνεργατική δημιουργία και στην επιτελεστική πράξη με ιστορικά, κοινωνικά, αρχιτεκτονικά συμφραζόμενα. Η διαδικασία επέτρεψε την επανανάγνωση παραμελημένων ή αόρατων χώρων ως περιοχών διαλόγου και δυνατοτήτων.

Η τοπική κοινότητα δεν ήταν παθητικό κοινό αλλά ενεργός συμμετέχων. Μέσα από αφήγηση και ανταλλαγή μνήμης, οι κάτοικοι έγιναν συνδημιουργοί των αφηγήσεων. Η μεθοδολογία επιβεβαίωσε ότι η πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι στατική, αλλά μια ζωντανή διαδικασία που διαμορφώνεται από την κίνηση, το συναίσθημα και τη διάδραση με την κοινότητα.

Προς ένα Προσαρμόσιμο Εκπαιδευτικό Μοντέλο 

Η εμπειρία αυτή ενισχύει τη στρατηγική της MENTOR για εναλλακτική πολιτιστική παιδαγωγική, συνδυάζοντας τη σύγχρονη καλλιτεχνική έρευνα με τη συμμετοχική εκπαίδευση και την ενδυνάμωση των τοπικών κοινοτήτων. Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε στην Ελευσίνα τεκμηριώνεται πλέον ως εκπαιδευτικό μοντέλο που μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλα ευρωπαϊκά περιβάλλοντα, ιδίως εκείνα που βιώνουν τα αποτελέσματα της βιομηχανικής μετάβασης ή χαρακτηρίζονται από σύνθετη μνημονική ταυτότητα.

Αντιμετωπίζοντας την πόλη ως “ανοικτό μουσείο”, το πρόγραμμα ορίζει την Ελευσίνα όχι μόνο ως τόπο ιστορικής αναστοχαστικότητας αλλά και βιωματικής μάθησης, συμβολικής αναγέννησης και συλλογικής φαντασίας. Αυτή η προσέγγιση συνάδει με τη διαχρονική δέσμευση της MENTOR να γεφυρώνει τον πολιτισμό, την εκπαίδευση και τη βιωσιμότητα μέσω διεπιστημονικής και καινοτομίας που ξεκινά από την ίδια την τοπική κοινότητα.

Φωτογραφίες: © Φανή Μαρία Χατζή